Ciekawostki i drobiazgi - Krystyna Żywulska i Thomas Harlan w cieniu Zagłady

Boże Ciało, scenariusz w zbiorach FINA

  Ona – Krystyna Żywulska, urodzona jako Sonia Landau. Poetka, felietonistka, autorka piosenek. Po ucieczce z warszawskiego getta zmieniła nazwisko i zaangażowała się w działalność konspiracyjną. Aresztowana, trafiła na Pawiak, a następnie do Auschwitz – jako Polka. Wspomnienia obozowe zawarła w książce Przeżyłam Oświęcim, w żadnym miejscu nie wspominając o swojej prawdziwej tożsamości. Zrobiła to dopiero wiele lat później, kiedy w tomie Pusta woda opisała okres spędzony w murach getta.

On – Thomas Harlan, młody niemiecki poeta, pisarz i scenarzysta, próbujący odkupić winy ojca. Syn hitlerowskiego reżysera Veita Harlana, którego najsłynniejszy film, nakręcony w 1940 roku Żyd Süss, stał się symbolem antysemickiej propagandy III Rzeszy. Thomas zaangażował się w badanie przeszłości byłych nazistów, którzy po zakończeniu wojny nie tylko uniknęli odpowiedzialności za swoje zbrodnie, ale też zajmowali prominentne stanowiska w politycznych i biznesowych strukturach RFN.

Na początku lat 60. Thomas Harlan przyjechał do Polski, by prowadzić badania dotyczące hitlerowskich obozów zagłady. Nawiązał znajomość z Krystyną Żywulską, początkowo ze względu na jej książkę, potem także z powodu wzajemnej fascynacji.

Jest pierwsza w nocy parę dni później, kiedy dzwoni telefon. Krystyna leży już w łóżku. Thomas tłumaczy, że był właśnie w Teatrze Żydowskim na konferencji, przemawiał w imieniu Niemców i chciałby usłyszeć jej zdanie. Odpowiada, że nie będzie się dla niego ubierała. Przychodzi i zostaje w jej życiu na parę lat.[1]

Łączy ich uczucie… i praca. Wspólnie badają dokumenty ukryte w polskich i niemieckich archiwach.

Książka, nad która pracują, ma nazywać się „Czwarta Rzesza”. Ma pokazać, że zbrodniarze nie zostali rozliczeni, a darmowa praca dla Trzeciej Rzeszy stanowiła podstawę powojennego dobrobytu Niemiec. Patronuje jej wydawnictwo „Książka i wiedza” oraz włoski potentat i działacz lewicy Fertinelli.

Są przekonani, że to misja, że ta książka otworzy ludziom oczy.(…)

Książka nigdy nie zostanie wydana. Okazała się niewygodna, zbyt wiele spraw było jeszcze aktualnych.[2]

Trudno powiedzieć, czy zachowała się jakaś robocza wersja Czwartej Rzeszy. Za to wiadomo, że w archiwum FINA przetrwał niezrealizowany scenariusz, podpisany nazwiskami Krystyny Żywulskiej i Thomasa Harlana.

Boże Ciało to historia przywodząca na myśl Wielki Tydzień Jerzego Andrzejewskiego, ale też dużo późniejsze opowiadanie Hanny Krall Ta z Hamburga [3] i nakręcony na jego podstawie film Daleko od okna w reżyserii Jana Jakuba Kolskiego.

Bohaterka scenariusza, Halszka Lewenton, wydostaje się z warszawskiego getta i ukrywa w pobliskim kościele. Tam zauważa ją Irena Majewska, która proponuje dziewczynie pomoc. Wkrótce okazuje się, że z pozoru bezinteresowna oferta ma wysoką cenę: Irena jest bezpłodna, a jej mąż desperacko pragnie potomka, co może skończyć się rozpadem ich związku. W zamian za schronienie Halszka ma nawiązać romans z Janem, zajść w ciążę, a następnie oddać dziecko Irenie... i zniknąć z ich życia.[4]

W 1963 r. Thomas trafił do aresztu domowego, a rok później wyjechał z Polski. Jego działalność doprowadziła do ujawnienia wielu zbrodni (i zbrodniarzy) wojennych, a także sprawiła, że stał się w RFN persona non grata. Zamieszkał we Włoszech.

Krystyna została w Polsce, jednak kiedy w konsekwencji wydarzeń 1968 r. kraj opuścili jej synowie postanowiła do nich dołączyć. Resztę życia spędziła na emigracji.

Scenariusz Boże Ciało trafił do archiwum, gdzie znajduje się do dnia dzisiejszego. 

---

[1] J. Pańkow, „Powiedz mi, jak się nazywam”, http://www.tchu.com.pl/wydawnictwo/zywulska/tchu_zywulska_esej.htm

[2] Tamże

[3] opowiadanie „Ta z Hamburga” ukazało się po raz pierwszy w tomie „Taniec na cudzym weselu” (H. Krall, 1993)

[4] K. Żywulska, T. Harlan, „Boże Ciało”, scenariusz w zbiorach FINA